HSSN-Sluizenprijs 2016
Op de 10e Nationale Sluizendag op 5 oktober 2016 in Lemmer werden weer de HSSN-sluizenprijs voor de beste restauratie van een sluis of stuw uitgereikt. De eerste prijs was dit keer voor de restauratie van de drie sluizen bij fort Everdingen. De tweede prijs ging naar de gemeente Schiedam voor de restauratie van de Beurssluis. Het Recreatieschap Rottemeren ontving de derde prijs voor de restauratie van het Bleiswijkse Verlaat.
Het complete juryrapport:
In 2016 zijn er vijf aanmeldingen binnengekomen. Eén daarvan omvatte drie vrijwel gelijke schutsluizen. Deze zijn als één object beschouwd. Een andere aanmelding omvatte drie totaal verschillende sluizen. Deze zijn apart beoordeeld, maar uiteindelijk toch als één complex beschouwd (een overstortduiker is hier buiten beschouwing gelaten).In willekeurige volgorde zijn voorgedragen:
· De Dubbele Sluis in de Zeedijk bij Heusden.
· De Beurssluis in de monding van de Lange Haven naar de Schie te Schiedam.
· Het Bleiswijkse Verlaat in de monding van de Lange Vaart naar de Rotte te Bleiswijk.
· Drie sluizen bij fort Everdingen in de gemeente Culemborg:
o De Inlaatsluis (buitensluis) langs de Lek.
o De Beersluis bij fort Everdingen.
o De Inundatiesluis (binnensluis) in de Goilberdingerdijk.
· De Oostendorper sluizen; drie schutsluizen in de Botterbeek op landgoed Het Lankheet bij Haaksbergen.
Alle objecten zijn bezocht. Uitgesplitst naar type zijn er vijf schutsluizen (2, 3, 5), één keer- of uitwateringssluis (1), een inlaatsluis (4a), een doorlaatsluis (4b) en een inundatiesluis (4c). De beoordeling is grotendeels gebaseerd op de informatie in de toegezonden stukken en de bezichtiging van de sluizen.
Hoewel in detail bij elke restauratie wel iets is aan te merken was vooral de technische kwaliteit dit jaar over het algemeen zeer hoog. Er is dan ook grote waardering voor de restauraties van deze objecten. De jury hecht er eveneens aan te benadrukken dat deze kunstwerken met toewijding zijn gerestaureerd of, in het geval van de schutsluisjes op landgoed Het Lankheet, gereconstrueerd. De omgeving van de sluizen is overal sterk verbeterd. Ook lag bij de gerestaureerde sluizen een grondig historisch onderzoek ten grondslag aan de restauraties. Wel miste de jury bij veel sluizen informatieborden met historie over de sluis en zijn omgeving en een toelichting op de functie.
Vijf criteria zijn beoordeeld, waarvan de eerste twee zwaarder werden gewaardeerd:
- de kwaliteit van de restauratie, gezien in historisch perspectief (35 %)
- de technische kwaliteit van de restauratie (35 %)
- de mate van herstel van het oorspronkelijke gebruik (10 %)
- de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit of omgeving (10 %)
- de rol van onderzoek in het restauratieproces of ontwerp (10 %)
De jury heeft uitsluitend de kwaliteit van de restauratie in al haar (water-)bouwkundige, cultuurhistorische, ruimtelijke en landschappelijke aspecten beoordeeld en niet de (cultuur)historische waarde van de sluizen op zich. Of een aangemelde sluis groot of klein is, eeuwenoud of twintigste-eeuws, simpel of spectaculair, heeft bij de beoordeling geen rol gespeeld. Dit om te voorkomen dat groot of bijzonder op voorhand een voorsprong zou hebben op klein of eenvoudig.
De Dubbele Sluis in de Zeedijk bij Heusden
Datering: vermoedelijk 17de-eeuws.
Eigenaar/beheerder: Gemeente Heusden.
Deze als dubbele koker uitgevoerde sluis diende als keersluis en tevens als uitwateringssluis. De sluis is opgemetseld in baksteen met natuurstenen elementen en houten deuren.
Restauratie (2016): De sluis verkeerde in een zeer deplorabele staat. Veel stenen waren uitgevallen en of ernstig beschadigd. De houten deuren waren grotendeels weg gerot. De sluis is geheel gerestaureerd, waarbij het verdwenen of ernstig aangetaste metselwerk is vervangen, deels door handvormstenen en deels door strengpersstenen. Er zijn (nog?) geen houten deuren teruggeplaatst. Zonder deuren kan de sluis uiteraard niet functioneren.
Architect/adviesbureau: Nebest B.V., Vianen
Aannemer: Aannemingsbedrijf Nico de Bont B.V., Vught
Oordeel jury
De jury heeft grote waardering voor de technische aspecten van de restauratie en de wijze waarop de sluis en de omgeving ervan is opgeknapt. Grote aarzeling had de jury bij de toepassing van strakke strengpersstenen voor het opnieuw opgemetselde tussenpijler en de vleugelwanden van het westelijk buitenfront (ondanks dat deze al eerder waren vervangen door strengpersstenen). Jammer is dat er geen trapjes naar de voet van de dijk zijn gemaakt om ook als bezoeker de sluis beter te kunnen beleven.
De Beurssluis tussen de Lange Haven en de Schie te Schiedam
Datering: 1779.
Eigenaar/beheerder: Gemeente Schiedam.
Schutsluis met Keersluis met drie stel vloeddeuren en twee stel ebdeuren. De deuren kunnen worden geopend met houten windassen die met een touw zijn verbonden met de voorhar van de deuren, een constructie die vroeger vaker voorkwam maar nu nog zeer zeldzaam is. Het nivelleren geschiedt via een omloopriool met schuiven. De bewegingswerken van deze schuiven (eveneens houten windassen) zijn in houten kasten geplaatst, een unieke configuratie. Bijzonder is ook dat de (vaste) brug midden over de sluiskolk ligt. De sluishoofden bestaan geheel uit natuursteen, de kolk grotendeels uit baksteen. In de kolk bevinden zich twee natuurstenen gedenkplaten.
Restauratie (2015): De sluis verkeerde in een matige tot slechte staat. Bij de restauratie is slechte en gescheurde steen vervangen door het inboeten van nieuwe stenen; waar mogelijk is het natuursteen gerestaureerd. De houten kaapstanders zijn gerestaureerd, waarbij slechte onderdelen zijn vernieuwd. Ook zijn er nieuwe touwen geplaatst tussen de deuren en hun bewegingswerken. Hiermee is de sluis weer volledig operationeel.
Architect/adviesbureau: Delfgou architectuur en monumenten, Scherpenzeel.
Aannemer: Aannemersbedrijf Wallaard, Noordeloos.
Oordeel jury
De jury heeft grote waardering voor de wijze waarop de unieke schutsluis in oude glorie is hersteld. Dat geldt in cultuurhistorisch opzicht maar ook voor de technische kwaliteit van de restauratie. Een klein minpuntje is dat de bewegingswerken van enkele rioolschuiven niet zijn opgeknapt. Deze zijn echter verborgen in de houten kasten. Enkele reparaties van het natuursteen zaten los.
Het Bleiswijkse Verlaat in de monding van de Lange Vaart naar de Rotte te Bleiswijk
Eigenaar/beheerder: Recreatieschap Rottemeren.
De schutsluis is een gebouwd als steeksluisje, geheel in hout uitgevoerd. De sluis bestaat uit achter elkaar geplaatste houten portalen. Over de sluis is een trappenbrug aangebracht zodat voetgangers de sluis kunnen passeren.
Restauratie (2015): De houten sluis verkeerde al enkele jaren in een zeer slechte staat. Grote delen van de houtconstructie waren weg gerot. De sluis was buiten gebruik gesteld.
Bij de restauratie is besloten de gehele houtconstructie te vernieuwen. Alleen de bodem en de fundering, die nog in goede straat verkeren zijn gehandhaafd. De bewegingswerken voor de nivelleerschuiven in de deuren zijn vernieuwd, maar wel identiek aan de oorspronkelijke. De sluis kan hiermee haar schutfunctie weer vervullen. De trappenbrug moest om veiligheidsredenen helaas worden afgesloten met luiken over de treden.
Architect/adviesbureau: Ingenieursbedrijf Rotterdam en Bureau Alferink van Schieveen, Zwolle.
Aannemer: B.V. Aannemersbedrijf B. van Hees en Zonen.
Oordeel jury
De jury heeft grote waardering voor de wijze waarop de sluis weer in de oorspronkelijke staat is teruggebracht. Zij is er zich van bewust dat hout een vergankelijk materiaal met een eindige levensduur is. Een pluspunt is het informatie-bord bij de sluis. Een klein minpuntje zijn enkele details waarbij stukken hout zijn ingelijmd.
Drie sluizen bij fort Everdingen in de gemeente Culemborg.
De Inlaatsluis (buitensluis) langs de Lek, 1875.
Eigenaar/beheerder: Rijkswaterstaat.
Stenen inlaatsluis met oorspronkelijk schotbalken; later voorzien van een betonnen keerwand met inlaatschuif. Boven de schotbalksponningen zijn ijzeren windwerken geplaatst voor het neerlaten en ophijsen van de schutbalken.
Restauratie (2015): De sluis verkeerde in vervallen staat met gescheurd en op enkele plaatsen verdwenen metselwerk. Op enkele plaatsen waren bomen in het metselwerk gegroeid. De natuurstenen blokken waren door roestende ankers verschoven. Bij de restauratie zijn slechte plekken metselwerk verwijderd en met nieuw metselwerk ingeboet. Het natuursteen is na verwijdering en herstel weer teruggeplaatst. De ijzeren schotbalk-hijswerken zijn weer gangbaar gemaakt en opnieuw geconserveerd. Ook het brugdek en de balustrades van de brug zijn vernieuwd volgens oorspronkelijk concept. Slechte plekken van de later aangebrachte betonnen wand zijn hersteld en de inlaatschuif is opnieuw geconserveerd. De sluis kan hiermee weer als inlaatsluis fungeren, zij het niet op de oorspronkelijke wijze. De nog aanwezige schotbalken zijn waar nodig hersteld.
De Beersluis bij het fort Everdingen, 1877.
Eigenaar/beheerder: Waterschap Rivierenland.
Deze sluis bestaat uit drie met hefdeuren afsluitbare openingen. De houten schuiven van de drie kokers kunnen worden bewogen door boven de schuifschachten geplaatste ijzeren bewegingswerken. Deze bevinden zich in een plaatstalen omkasting. Aan de van het fort afgekeerde zijde is tussen de sluis en de dijk een zogeheten beerconstructie (met scherpe rug) geplaatst om te voorkomen dat de vijand vanaf de buitenzijde de sluis kon openen of sluiten of zelfs over de sluis het fort kon binnendringen. Over deze rug is een ijzeren brug geplaatst met houten brugdek. Het voornamelijk in baksteen uitgevoerde werk is van een pleisterlaag voorzien. Op de bovenzijde zijn hardstenen dekzerken geplaatst. Ook de sponningen van de hefdeuren zijn van hardsteen.
Restauratie (2015): De sluis verkeerde in een haveloze staat. De pleisterlaag was slecht en veel natuursteen elementen waren gescheurd. Alle slechte natuursteen elementen zijn vervangen. Te repareren onderdelen zijn gerestaureerd. Ook het metselwerk is hersteld en waar nodig vernieuwd. Over het metselwerk is een nieuwe pleisterlaag aangebracht. De bewegingsmechanismen zijn weer gangbaar gemaakt en de omkasting opnieuw geconserveerd. De sluis is hiermee weer volledig operationeel. De brug over de beer moest worden vervangen om de overbrugging veilig toegankelijk te maken voor bezoekers. Vooral het leuningwerk moest worden aangepast en versterkt. Het fraaie toegangshek is gehandhaafd en opnieuw geconserveerd.
De Inundatiesluis (binnensluis) in de Goilberdingerdijk, 1875.
Eigenaar/beheerder: Gemeente Culemborg.
De inundatiesluis is uitgevoerd als sluis met drie door schotbalken af te sluiten openingen. Boven de schotbalksponningen zijn ijzeren hijswerktuigen geplaatst om de schotbalken te plaatsen of te verwijderen. Die op de tussenpijlers zijn tweezijdig uitgevoerd. De tussenpijlers waren aan de uiteinden voorzien van gepunte natuursteenblokken, met ingehakte peilmaten. De sluis ligt tegen de brug over het inundatie kanaal.
Restauratie (2015): Veel natuursteenelementen van de tussenpijlers waren gescheurd. Deze zijn tijdens de restauratie hersteld. Een van de enkelvoudig uitgevoerde hijswerktuigen was verdwenen. Hiervoor is een kopie gemaakt van het nog bestaande exemplaar. De schotbalken en de betonnen brug zijn waar nodig hersteld. De balustrades langs de brug zijn geheel vervangen. De sluis zou weer als inundatiesluis kunnen fungeren.
Alle drie de sluizen zijn als één werk aanbesteed, samen met een niet beoordeelde betonnen overstortduiker en enkele kleinere elementen.
Architect/adviesbureau: Restauratiearchitectuur BBM, Raamsdonksveer.
Aannemer: Heijmans Restauratiewerken, Rosmalen.
Oordeel jury
De jury waardeert de zorgvuldige wijze waarop de restauratie is uitgevoerd. Het monumentale karakter is door de restauratie niet verloren gegaan. Ook de veiliger gemaakte overbrugging van de beer harmoniseert goed met de oude constructie. Helaas moest de betonnen wand in de inlaatsluis gehandhaafd blijven.
De Oostendorper sluizen; drie schutsluizen in de Botterbeek op landgoed Het Lankheet bij Haaksbergen.
Eigenaar/beheerder: Landgoed Het Lankheet, Haaksbergen
In het verleden lagen er in de Botterbeek twee schutsluisjes die echter al lang zijn verdwenen. Het is niet duidelijk geworden hoe deze sluizen er hebben uit gezien.
Restauratie (2015-2016): Om de scheepvaarthistorie weer terug te brengen zijn er drie nieuwe schutsluisjes in de Botterbeek gebouwd. Deze hebben een betonnen sluislichaam met houten hefdeuren tussen eveneens houten portalen, haalschutten genoemd. De hefdeuren worden met een in het portaal geplaatste windas geopend en gesloten. Naast de sluizen is een vistrap geplaatst. Omdat het verval over de vistrap niet te groot mag zijn moesten er drie in plaats van twee sluizen komen.
Architect/adviesbureau: Stichting Waterpark en Veldwerkcentrum Het Lankheet i.s.m. Historische Kring Haaksbergen, Jaap van Raaij (adviseur) en Tauw, Deventer.
Aannemer: Aannemersbedrijf Gerwers Tilligte BV, Tilligte.
Oordeel jury
De jury vindt het een prachtig idee om een oude scheepvaartverbinding met sluisjes aan de vergetelheid te ontrukken en op deze wijze het gebied weer voor scheepvaart toegankelijk te maken. Helaas was er te weinig informatie om te bezien in hoeverre aan het verleden recht is gedaan. Een minpunt is ook dat de sluisjes vanaf het land niet bereikbaar zijn.
Beoordeling
Alle objecten zijn door de jury bezocht. Bij de restauratie van de Dubbele Sluis in Heusden was een jurylid betrokken en ook bij de restauratie van de drie sluizen bij Fort Everdingen was een jurylid betrokken. Deze leden zijn bij de betreffende sluis uitgesloten van de beoordeling.
Per object zijn door de beoordelende juryleden voor elk criterium punten toegekend. Ieder jurylid doet dat naar eigen beoordeling. Zo kan bij een voorkomende restauratie verschil worden gemaakt tussen historiserend restaureren, ook wat betreft de toevoegingen, of juist laten zien dat iets is toegevoegd. In het laatste geval zal men de toevoeging juist op eigentijdse wijze en afwijkend uitvoeren. Niet iedere beoordelaar hoeft daarover eenzelfde mening te hebben en zal dat laten uitkomen in de puntentoedeling.
De door de juryleden gegeven punten per object zijn bij elkaar op geteld, waarna het totaal is gedeeld door het aantal beoordelaars. Dit betekent dat elke sluis (of stuw) maximaal 100 punten kon krijgen. Hiermee konden uiteindelijk de drie objecten voor de prijzen worden genomineerd. In onderstaande tabel is de uiteindelijke rangorde weergegeven.
rangorde |
object |
1 |
De drie sluizen bij fort Everdingen |
2 |
De Beurssluis te Schiedam |
3 |
Het Bleiswijkse Verlaat te Bleiswijk |
4 |
Dubbele Sluis bij Heusden |
5 |
Schutsluisjes landgoed Het Lankheet |
De eerste prijs gaat dus naar de drie sluizen bij fort Everdingen in de gemeente Culemborg. De Beurssluis in de monding van de Lange Haven naar de Schie te Schiedam ontvangt de tweede prijs en het Bleiswijkse Verlaat in de monding van de Lange Vaart naar de Rotte te Bleiswijk de derde prijs.
Gouda, 29 september 2016
Namens de Jury: Ir. G. Jan Arends