HSSN-Sluizenprijs 2018

Tijdens de op 3 oktober 2018 in het Waterloopbos bij Marknesse gehouden Nationale Sluizendag is de jaarlijkse HSSN-prijs voor de beste restauratie weer uitgereikt. Dit jaar kon voor het eerst in het bestaan van de HSSN-prijs slechts één prijs worden toegekend. Deze verdiende eerste prijs ging naar het Waterschap Aa en Maas voor de restauratie van de Bovenlandschesluis bij Waalwijk. Hieronder volgt het juryrapport.

Juryrapport HSSN-prijs 2018

Ook in 2018 organiseerde de stichting Historische Sluizen en Stuwen Nederland een ‘prijsvraag’ voor de beste sluizenrestauratie. De jury is samengesteld uit de heren drs. Peter Nijhof (deskundige industrieel erfgoed) die als voorzitter fungeerde, ir. Jan Arends (TU Delft, deskundige historische sluizen en stuwen) secretaris, Piet Drop, (projectmanager restauratie civiele werken), Frank Druijff (TAUW, erfgoedadviseur), BartJan Luteijn (bouwkundige, restauratiedeskundige), Ing. Gerard Troost (RCE, specialist historische waterbouwkundige werken) en Rutger Polderman (Monumenten- en Restauratieadvies).

Op de uitnodiging om gerestaureerde sluizen en stuwen voor de HSSN-prijs 2018 voor te dragen, zijn vijf aanmeldingen binnengekomen. In willekeurige volgorde zijn voorgedragen:

• Het Sluiscomplex Hengelo in het Twenthekanaal.
• Stuw- en sluiscomplex Vechterweerd te Dalfsen.
• Sluis Westerveld te Zwolle.
• De Bovenlandschesluis bij Waalwijk.
• De Waaiersluis te Gouda.

Alle objecten zijn door de jury bezocht. Ook dit jaar betreft het totaal verschillende objecten. Uitgesplitst naar type zijn er een schutsluis met gemaal (a) een schutsluis met stuw en vistrap (b), en keersluisje in het toeleidingskanaal naar een gemaal (c), een schutsluis annex uitwateringssluis (d) en een complex van twee elkaar kruisende uitwateringssluizen, vroeger ook nog voorzien van een gemaal.
De beoordeling is grotendeels gebaseerd op de informatie in de toegezonden stukken en de bezichtiging van de sluizen/stuwen. Het viel de jury daarbij op dat dit jaar bij enkele objecten de technische kwaliteit van de restauratie niet hoog was. Ook lag bij slechts enkele sluizen een grondig historisch onderzoek ten grondslag aan de restauratie. Wel is de ruimtelijke kwaliteit van de omgeving van de sluizen vrijwel overal verbeterd (of wordt deze nog verbeterd). Daarnaast was er bij de meeste objecten een vorm van publieke informatievoorziening over de historie van het object en zijn omgeving en een toelichting op de functie aanwezig.
Bij een tweetal sluizen was de restauratie nog niet helemaal gereed. Daarbij was de jury van mening dat de Waaiersluis bij Gouda - wetende dat er nog een tweede restauratiefase gepland staat – niet kon worden meegenomen in de beoordeling van de Sluizenprijs 2018. De jury is positief over de restauratie van de waaierdeuren en de remmingwerken, maar dit is te weinig voor een eerlijke vergelijking met de andere objecten. De jury heeft daarom besloten de sluis niet mee te laten dingen naar de HSSN-prijs 2018. Graag ziet zij de sluis opnieuw aangemeld als ook de restauratie van het metselwerk heeft plaatsgevonden.

Zes criteria zijn beoordeeld, waarvan de eerste twee zwaarder werden gewaardeerd:

• De kwaliteit van de restauratie, gezien in historisch perspectief (35 %)
• De technische kwaliteit van de restauratie (35 %)
• De mate van herstel van het oorspronkelijke gebruik (10 %)
• De verbetering van de ruimtelijke kwaliteit op locatie en directe omgeving (10 %)
• De bijdrage van de restauratie aan de recreatieve en economische ontwikkeling (10 %)
• De rol van onderzoek in het restauratieproces of ontwerp (10 %)

De jury heeft uitsluitend de kwaliteit van de restauratie in al haar (water-)bouwkundige, cultuurhistorische, ruimtelijke en landschappelijke aspecten beoordeeld en niet de (cultuur)historische waarde van de sluizen op zich. Of een aangemeld object groot of klein is, eeuwenoud of twintigste-eeuws, simpel of spectaculair, heeft bij de beoordeling geen rol gespeeld. Dit om te voorkomen dat groot of bijzonder op voorhand een voorsprong zou hebben op klein of eenvoudig.

Sluis Hengelo in het Twenthekanaal (1936)

Eigenaar/beheerder: Rijkswaterstaat Dienst Oost Nederland, Arnhem.

Al in de 19de eeuw waren er plannen om Twente met de IJssel te verbinden. In 1919 werd een wet aangenomen waarin werd besloten Twente te verbinden met de Boven-Rijn en met een kanaal naar Zutphen. Het duurde echter tot 1930 voordat de eerste spa bij Zutphen in de grond werd gestoken voor het kanaal naar Enschede. Het kanaal werd aangelegd als werkverschaffingsproject en grotendeels met de hand gegraven. Het bovenpand vanaf Sluis Hengelo naar Enschede werd op 6 mei 1936 opengesteld. Het kanaal naar de Boven-Rijn is er nooit gekomen. Ook niet de geplande zijtakken naar Borne, Oldenzaal en Deventer, maar wel de zijtak naar Almelo.

Sluis Hengelo is een onderdeel van het complex De Waarbeek, waartoe ook het gemaal behoort. De als schachtsluis uitgevoerde schutsluis heeft een schuthoogte van 9 meter, waardoor het schutverlies relatief groot is. Het gemaal moet voorkomen dat het 5 km lange bovenpand naar Enschede door het schutten een te laag waterpeil krijgt. De sluis is gebouwd in gewapend beton met in het bovenhoofd een stalen hefdeur en in het beneden hoofd unieke stalen dubbele roldeuren. Deze deuren hebben ook een bovenaanslag, terwijl over dit sluishoofd een betonnen plaatbrug ligt.

Restauratie (2018): De sluis was toe aan een grondige opknapbeurt. Daarbij is de gehele aandrijving vernieuwd en gemoderniseerd. De oude zogeheten Gallse kettingen zijn vervangen door nieuwe kettingen. De markante witte gebouwen met oranje pannendak voor de hefdeur en de roldeuren zijn opnieuw geschilderd. Alle stalen ramen zijn na conservering teruggeplaatst. De verfkleuren zijn gebaseerd op de oorspronkelijke kleuren, die door kleurhistorisch onderzoek werden achterhaald.
Architect/adviesbureau: geen; wel is overlegd met de Monumentencommissie van de gemeente Hengelo.
Aannemer: Mourik, Groot Ammers.

Oordeel jury
De jury waardeert het dat de sluis ondanks de modernisering van de aandrijving nog duidelijk herkenbaar is als een betonnen sluis uit de eerste helft van de 20ste eeuw. De jury is duidelijk positief over de restauratie van het uitwendige van de gebouwen voor de bewegingswerken en bijvoorbeeld over het handhaven van Gallse kettingen voor de hefdeur. Ook is het een goede zaak dat er voor de kleurstelling een kleuren­onderzoek heeft plaatsgevonden. De sluisgebouwen ogen weer aantrekkelijk.
Helaas was de restauratie nog niet afgerond. Dat bleek onder meer uit het interieur van de bewegingswerkgebouwen maar ook de bestrating lag nog vrijwel geheel open.

Stuw- en sluiscomplex Vechterweerd te Dalfsen (1911)

Eigenaar/beheerder: Waterschap Drents Overijsselse Delta, Zwolle.

De Overijsselsche Vecht verwilderde aan het eind van de 19de eeuw steeds meer, waarbij ook zomers overstromingen ontstonden. Daarom werd besloten de rivier te kanaliseren door bochten af te snijden en vijf stuwen aan te leggen. Deze werken vonden plaats van 1907 tot 1916. De meest benedenstrooms gelegen stuw was die bij Vechterweerd. Deze stuw kwam volgens het waterschap in 1911 gereed.

Om het scheepvaartverkeer over de Vecht tussen Ommen en Zwolle te behouden, werd parallel aan de stuw een schutsluis gebouwd. De schutsluis bezit sluishoofden van baksteenmetselwerk met natuurstenen slagstijlen en hoekdekzerken. De sluiskolk is aan beide zijden voorzien van een houten beschoeiing.

Oorspronkelijk bestond het afsluitmiddel van de stuwen uit stalen schuiven of schotten die met een kraan werden geplaatst en verwijderd. Over de pijlers liep daartoe een brug met railbaan. De kraanwagen werd gestald in een bakstenen gebouwtje dat nog aanwezig is. In 1987 zijn de stuwen gemoderniseerd en voorzien van stuwkleppen tussen de oude pijlers. Deze worden elektrisch-hydraulisch bewogen en op afstand bediend.

In 1987 is tevens een vistrap naast de stuw aangelegd. Bovenstrooms is een stuw gebouwd, waarmee het debiet met behulp van stalen schotten kan worden geregeld. De schotten kunnen worden geplaatst met een kraanwagen die over rails loopt. Waarschijnlijk is dit de oorspronkelijke kraanwagen van de stuw.

Restauratie (2018): De sluis was toe aan een grondige opknapbeurt. De houten puntdeuren waren aan het eind van hun levensduur en moesten worden vervangen. Het baksteen metselwerk en het natuursteen met het voegwerk van zowel de sluis als de stuw zijn gerestaureerd. De onder- en bovendraaipunten van de deuren werden hersteld, waarbij de taatsen werden vernieuwd en de halsbeugels opnieuw verankerd. Ook de rolbruggen over de sluishoofden werden waar nodig hersteld.
Architect/adviesbureau: Arcadis Nederland B.V., Assen.
Aannemer: Tebezo Waterbouw en Nautische Diensverlening B.V., Genemuiden.

Oordeel jury
De jury is positief over de restauratie van de deuren en het globale aanzien van de sluis met de rolbruggen. Het is een juweeltje om te zien. De jury heeft echter bedenkingen tegen de kwaliteit van de restauratie van het metselwerk. De kleur van stenen en voegwerk, maar ook het voegtype komt niet overeen met het bestaande werk. De betonnen voetjes van het overigens netjes geconserveerde hekwerk waren reeds gescheurd. Jammer was ook dat de stuw met de kraanwagen voor de vistrap niet is meegenomen met de restauratie. Deze deden afbreuk aan het geheel.

Sluis Westerveld te Zwolle (1879?)

Eigenaar/beheerder: Waterschap Drents Overijsselse Delta, Zwolle.

Rond 1400 werd er langs het Zwarte water een dijk gelegd om het achter de dijk gelegen land tegen overstroming te beschermen. In de monding van de Westerveldsche Aa kwam een uitwateringssluis, vermoedelijk gebouwd nabij het thans aanwezige pontongemaal. De huidige keersluis is waarschijnlijk gelijktijdig met het inmiddels gesloopte stoomgemaal (1879) gebouwd. Restanten van dit gemaal bevinden zich nog in de directe nabijheid van de sluis. Het stoomgemaal werd gesloopt nadat dichter bij het Zwartewater een nieuw gemaal werd gerealiseerd. De sluisopening werd voorzien van een krooshek om grove drijvende delen weg te houden bij de ingangsopening van het gemaal. Over de sluis kwam een loopbrug.

Restauratie (2017): De keersluis en de brug raakten in verval en waren toe aan een grondige restauratie. Bovendien voldeed het krooshek en de loopbrug niet meer aan de huidige eisen. Besloten werd de sluis die als belangrijk cultureel erfgoed werd gezien te restaureren. De nieuwe houten deuren werden als leerlingenproject door studenten gemaakt. Een aannemer restaureerde de sluis en voorzag deze van een nieuwe brug en een nieuw krooshek.
Architect/adviesbureau: Waterschap Drents Overijsselse Delta, Zwolle.
Aannemer: Salverda Bouw BV, 't Harde en Deltion College (opleiding civiele techniek) te Zwolle.
Oordeel jury
De sluis ligt er weer fraai bij, duidelijk een verbetering in het landschap, hoewel het (niet bij de sluis behorende) hekwerk aan de noordzijde van de sluis detoneert. De jury heeft grote waardering voor het betrekken van leerlingen bij de restauratie en juicht dit initiatief toe. De studenten hebben met het maken van de houten deuren een prima stuk vakmanschap verricht.
Over de restauratie van het metselwerk is de jury minder tevreden. Zij vraagt zich af of er niet meer van het bestaande metselwerk kon worden behouden. Ook is volgens de jury het gepresenteerde voegwerk ongeschikt voor een waterbouwkundig werk: diepliggend voegwerk en zeer smalle stootvoegen. Aan één zijde was de verankering van de halsbeugel ook zo dicht bij het oppervlak van het hardsteen aangebracht dat er al scheurvorming zichtbaar is. Een informatievoorziening over de historie van waterstaatkundig ensemble Westerveld zou volgens de jury bijdragen aan de beleefbaarheid. Dit zou kunnen worden geplaatst langs het fietspad, ter hoogte van het pontongemaal.

Bovenlandschesluis bij Waalwijk (1900)

Eigenaar/beheerder: Waterschap Aa en Maas, ’s-Hertogenbosch.

De Bovenlandschesluis maakt deel uit van de werken ten behoeve van de scheiding van Maas en Waal. Met het graven van de Bergsche Maas kreeg de Maas een eigen uitmonding, waardoor bovenstrooms minder problemen zouden ontstaan. Desondanks was het ook nodig dat het gebied ten zuidoosten van ’s-Hertogenbosch een goede afwatering kreeg. Daartoe werd het Afwateringskanaal ’s-Hertogenbosch-Drongelen gegraven. In de monding van dit kanaal kwam een uitwaterings- of keersluis.

Het Afwateringskanaal kruist het ten zuiden van de Bergsche Maas gelegen Oude Maasje. Dit water moest worden verbonden met het te graven Zuiderkanaal dat het oostelijke deel van het Oude Maasje verbond met een meer westelijk deel (de Bergsche Maas volgt ter plekke de bedding van het Oude Maasje). Tussen het oostelijke Oude Maasje en het Zuiderkanaal moest een inlaat- en uitwateringssluis komen. Om kosten te besparen werd besloten beide sluizen te verenigen tot één kunstwerk. Het oude Maasje loopt via vier sifons onder de uitwateringssluis in het Afwateringskanaal door naar de sluis in het Zuiderkanaal.

De uitwateringssluis in het Afwateringskanaal ’s-Hertogenbosch-Drongelen kreeg een grote doorstroomopening aan weerszijden geflankeerd door twee kleinere doorstroomopeningen, allen voorzien van hefschuiven. Daarnaast werd de grote opening aan de rivierzijde ook nog voorzien van een stel vloeddeuren en een stel ebdeuren. De vier kleine openingen kregen aan de kanaalzijde een enkele draaideur en 2 stel en schotbalksponningen. De inlaat- en uitwateringssluis in het Zuiderkanaal werd voorzien van twee paar houten puntdeuren: eb- en voeddeuren. Naast deze sluis werden een stoomgemaal en een niet onaardige dienstwoning gebouwd.
Het kunstwerk is in de tweede oorlog zwaar gebombardeerd, waardoor de sluizen ernstige schade opliepen. De grote hefschuif in de middenopening is daarom in 1946 vervangen door de huidige stalen Stoney-schuif. Dit bijzondere schuiftype werd rond 1880 uitgevonden door de Ierse ingenieur F.G.M. Stoney. en is in Nederland in de eerste helft van de 20ste eeuw meerdere keren toegepast. In 1985 werden het gemaal en de dienstwoning gesloopt. Rond die tijd werden ook d

rie van de vier sifons afgesloten en over de uitwateringssluis een nieuwe en bredere betonnen plaatbrug gelegd.
Restauratie (2017): In 2017 onderging het sluiscomplex een grootscheepse restauratie. Het metselwerk werd waar nodig hersteld. Een belangrijk deel van de restauratie was het herstel van natuurstenenonderdelen. De bewegingswerken van de vier schuiven in de kleine openingen van de uitwateringssluis werden voorzien van een elektromotor en de al eerder aangebrachte motor bij de Stoney-schuif werd vervangen door een zwaarder exemplaar. De schuiven zijn nu volledig geautomatiseerd en op afstand bedienbaar gemaakt. Bij de restauratie is ook de vierde sifon onder de afwateringssluis afgesloten. In de meest westelijke doorgang is een vissluis aangebracht ten behoeve van de vismigratie. Ter plaatse van het voormalige stoomgemaal, met de relicten van de stoommachine, werd een terras met zitbank aangelegd.
Architect/adviesbureau: Royal Haskoning DHV, Amersfoort.
Aannemer: Heijmans Civiel B.V. Restauratie, Rosmalen.

Oordeel jury
De jury heeft grote waardering voor de wijze waarop de sluis is gerestaureerd en dat ondanks de zeer korte uitvoeringsperiode. De automatisering is mooi verwerkt in de bestaande constructie zonder daarbij het monument al teveel aan te tasten. Dit geldt ook voor de vissluis. Een klein minpuntje is de historiserend uitgevoerde omkassing van de elektromotoren. De jury is van mening dat het op een passende manier zichtbaar maken van moderne toevoegingen beter recht doet aan de monumentale waarde van de sluis. Positief is de in materiaal en vormgeving hoogwaardige inrichting van het terras met de restanten van de stoommachine en een informatiepaneel. Hierdoor kan deze unieke sluis door recreanten en voorbijgangers nog meer worden beleefd.

Beoordeling

Alle objecten zijn door de zeven juryleden bezocht. Per object zijn door de juryleden voor elk criterium punten toegekend. Ieder jurylid doet dat naar eigen inzicht en expertise. Zo kan bij een voorkomende restauratie verschil worden gemaakt tussen historiserend restaureren, of juist laten zien dat iets is toegevoegd. Niet iedere beoordelaar hoeft daarover eenzelfde mening te hebben en zal dat laten uitkomen in de puntentoedeling.
De jury heeft als regel aangenomen dat een lid van de jury zich onthoudt van een oordeel over een sluis indien:

• Hij / zij of de organisatie waarvoor hij / zij werkzaam is, betrokkenheid heeft gehad bij het opstellen van het technisch advies op basis waarvan de restauratie is uitgevoerd;
• Hij / zij of de organisatie waarvoor hij / zij werkzaam is, of op het moment van de uitvoering was, betrokkenheid heeft gehad bij de uitvoering van de restauratie in een hoedanigheid als opdrachtgever, adviseur of uitvoerende partij.

Twee van de zeven juryleden waren betrokken bij de restauratie van de Bovenlandschesluis. Aan de beoordeling van deze sluis hebben zij dan ook niet deelgenomen.
De door de juryleden gegeven punten per object zijn bij elkaar op geteld, waarna het totaal is gedeeld door het aantal beoordelaars. Dit betekent dat elke sluis maximaal 100 punten kon krijgen. Twee objecten scoorden laag vanwege de minder geslaagde restauratie in technische zin. Sluis Hengelo scoorde vooral lager omdat deze niet af was.
De Bovenlandschesluis scoort zodanig hoog dat dit een duidelijke winnaar is. Dit is voor de jury reden om na rijp beraad, mede gezien het kleine aantal beoordeelde sluizen, dit jaar geen drie prijzen toe te kennen, maar slechts een eerste prijs.

De eerste (en enige) prijs gaat naar het Waterschap Aa en Maas voor de restauratie van de Bovenlandschesluis op de kruising van het Afwaterings­kanaal  ’s-Hertogenbosch-Drongelen en het Oude Maasje/Zuiderkanaal bij Waalwijk.

Gouda, 1 oktober 2018
Namens de Jury: Ir. G. Jan Arends